Per Mariam Ad Iesum nudar expresaun ida nebé mai housi lian Latinu ne’ebe literalmente ita bele traduz nune’e: liu hosi Maria to’o ba Jesus, ou husi Maria ba Jesus.

“Per Mariam Ad Iesum” lia-fuan ida ne’e bai-bain ita rona iha ita nia moris tomak nudar ema kristaun katolika. Maibe sai perguntas bo’ot ba ita mak, ita hatene no refleta ona lia fuan nee iha ita nia moris ka lae? No ita uza lia fuan ne’e hanesan lia-fuan ida sai hanesan lema ba ita nia moris ka lae? Dalaruma mos ita nia komprensaun kona ba liafuan ida ne’e prezisa tempu ne’ebe naruk atu ita refleta ba, maibe ho graca Maromak nian ita fiar katak iha tempu nia kontinuasaun bele lori ita ba hatene no komprende diak liu tan lia-fuan ida ne’e ho diak iha ita nia moris tomak nudar ema Kristaun.

Konhecimentu kona ba dotrina Igreija Katolika nian kona ba Inan Maria la do’ok husi saida mak haktuir ona iha Biblia Antigu Testamentu no Novo Testamentu nian, ne’ebe mos mak kontinua husi tradisaun Igreija nian hodi fo espikasaun ne’ebe mak diak mak hanesan: Ida, Kontribuisaun Nain Feto nian hatudu ona iha Biblia Antigu Testamentu nian. Ho ida ne’e, ita hare ninia tipolojia, ne’ebe mak sei iha relasaun ho saida mak akontece iha Novo Testamentu. Rua, Kontribuisaun Nain Feto hato’o ho klaru iha Biblia, liu-liu iha Novu Testamentu.  Tolu,  Kontibuisaun Nain Feto nian ikus mai barak mak hato’o husi tradisaun igreija nian ne’ebe mak liu husi matenek nain no sientestiku igreija nian sira, no tuir mai mos ita kontinua halao no tau iha pratika liturjia sira no hanorin iha Magisterium igreija nian rasik, ne’ebe mak hatudu duni katak Nain Feto Maria sai hanesan autor prisncipal no sentral iha historia hotu igreija nian iha tempu ba tempu.

“Per Mariam at Iesum”, liafuan ne’e iha ninia fantazen rasik mai ita hodi hatene no respeita nain Feto Maria. Tamba sa? tamba ho ita nia respeita ba iha nain feto Maria hanesan mos ita nia respeitu ba iha Jesus. Tamba liu husi Maria ita ba to Jesus. Mak, ho prinsipiu ida ne’ebe boot, ita bele hatete katak: Ida, Premiu hotu ne’ebe mak Maromak rasik hasae ba Inan Maria hanesan premiu ida ne’ebe mak Jesus rasik hetan, no premeiru sira ne’e hotu sai ida deit ba iha Kristu nia misaun. Rua, Prezisa hato’o ita nia baziku humildade no respita ba Inan Maria tamba ninia partisipasaun no kontribuisaun hodi sai hanesan Maromak nia inan. Tolu, Hanesan Maromak nia inan, Maria hetan bensaun special husi Maromak rasik no fo nia sai hanesan ema especial mos iha historia no planu hotu salvasaun Maromak nian.

Ho ida ne’e, Maria hetan preparasaun husi Maromak rasik no ida ne’e mos sai hanesan ninia vokasaun, no fo ba nia livre husi sala hotu no nia sai inan ne’ebe mak diak liu inan hotu-hotu iha mundu ne’e (Imaculate Conception). Atu komprende ezejensia santa Maria nian mak hanesan; a) Feto ran ida ne’ebe mak servisu hamutuk ho Jesus Kristu ne’ebe mak hanesan Adaun foun. b) Fatuk inan foun ne’ebe mak hahoris no hakous Jesus Kristu, ne’ebe hodi fo sinal iha Novo Testamentu.

Nain feto Maria halao ninia misaun hanesan Maromak nia inan no servisu iha planu hotu salvasaun Maromak nian. Tamba ho ida ne’e, hatudu katak partisipasaun nain feto nian ida ne’e, laos iha deit ho ninia hakarak hodi hakous no hahoris Jesus Kristu, maibe iha mos humildade ne’ebe boot ho kuida no akompanha Jesus hodi kontinua halao misaun hotu Maromak nian. (No ida nia halo laos deit wainhira nia sei iha mundu ne’e, maibe mos nafatin nia halo wainhira nia fila hikas ona ba lalehan).

Servisu hamutuk Nain Feto Maria ho graca spiritu maromak nian ne’ebe mak nia hetan, no rezultadu ne’ebe ita hetan ohin loron mak hanesan: a) Ninia hamutuk ho Jesus, wainhira sei hamutuk iha mundu ne’e, no mos iha ne’ebe sira fila ona ba mundu seluk no ikus mai hamutuk iha Maromak nia futar oin. b) Ho Jesus nia terus, Maria hi’it a’an sae ba lalehan. c) Maria sai inan ba ita hotu iha mundu ida ne’e, tamba Jesus rasik fo ona nia mai ita hanesan mos ita nia inan. d) No waihira nia hi’it a’an sae ba lalehan ona, maibe nia nafatin sai mediador ita nia hodi lori ita ba to Jesus Kristu liu husi ita nia orasaun no novena sira. e) No ikus liu mos, Inan Maria hetan titlu ne’ebe mak bo’ot tebes, iha ne’ebe Maromak rasik hili nia sai hanesan Lalehan no mundu nia liurai feto.

Ho Maria nia hi’it a’an sae ba lalehan no hetan titlu Liura feto lalehan no mundu nian, signifika katak nia fo ninia imaginasaun ne’ebe mak nakonu ho vitoria ne’ebe liu husi Jesus rasik nia mate no moris hias. No iha ne’e, ita hatene katak nia mak eskolante ou apostuladu ida ne’ebe mak bo’ot. Ho titlu liu rai feto no creda nia inan ida ne’e mos tamba, nia hakarak hato’o mai ita hotu katak ita hotu hanesan ida deit iha nai nia graca, maibe ho fiar mak buat hotu sei sai posibilidade mai ita iha ita nia moris. No ikus mai mos bele sai hanesan Jesus rasik ne’ebe mak fo nia aan ba mate hodi salva ema hotu nia sala, no hodi sai mos Jesus nia eskolante diak ida iha mundu ohin loron.

Konsili Vatikanu II hanorin: “Ho ida ne’e, hanesan mos saida mak Jesus nia inan halo ona iha lalehan fo ninia a’an no klamar tomak, hanesan lalenok no inisiu ida ba igreija ne’ebe mak tenki lao tuir dalan perfeisaun nian iha tempu ne’ebe mak tuir mai, hanesan mos iha mundu ohin loron (Maria) rasik fo naroman ba Maromak nia emar sira ne’ebe mak sei moris hanesan balada fuik ho sentidu katak sira iha esperansa ida ne’ebe mak boot tebes hodi hein katak loron ida sei mosu mai graca domin no dame husi Maromak (Lumen Gentium 68).

“Liu husi Maria ba to Jesus”, agora ita tama iha fulan Maio ne’ebe Igreja Universal tau prioridade hanesan fulan ba Nain feto Maria. Iha ne’ebe ita hotu celebra fulan Maria hanesan fulan “Reza Rosario” ka fulan “Reza Tersu” nian.

Ita koalia kona ba Maria, Maria sai hanesan sentru mai ita hotu iha ita nia fiar no vokasaun hanesan ema kristaun katoliko. Iha ne’e hau ata konvida ita hotu atu mai hamutuk ho hau hodi kontinua halo reflesaun ba Maria no hodi hatene ninia karakterestiku hanesan Jesus Nia inan no iha ninia kontribuisaun ba iha dalan moris salvasaun ita nian. Maria hanesan feto ran ida, maibe nai hili no eskoilha nia husi ita le’et, no hodi sai sasin salvasaun nian liu husi Kristu nia moris. Iha ne’e, hau konvida ita hotu ne’ebe mak ohin loron hola parte iha ne’e espeilu ita nia aan ho imagen ida ne’ebe mak ita tenki hamoris hanesan ema ne’ebe mak diak, honestu, humildade hanesan Maria iha aspetu sira mak hanesan spiritualidade, politikus no social.

Tuir mai mos ita bele aprende husi lalaok Moris Maria nian iha ne’ebe hatudu duni nia hanesan inan ida ne’ebe mak diak hodi hatudu no loke dalan salvasaun nian mai ita hotu iha mundu ida ne’ebe mak plural, iha ne’ebe pluralismu mundu nian ohin loron mai ho sinal oi-oin hanesan realidade sosial, obrigasaun politiko, no mos moris inviduais iha familia no sociedades. Iha parte ida ne’e, ita hatene katak fiar sei la haktaka aan iha ninia a’an rasik maibe nia sempre sai hanesan ai-hun ida ne’ebe mak hodi hatudu ninia originalidade no otentidade iha situasaun hotu moris nian ne’ebe mak ita hasoru iha ita nia situasaun moris loron-loron nian, hanesan iha merkadu, dalan, uma, sociedades no instituisaun. Ita hatene ema barak ne’ebe mak fiar iha tempu ida agora tamba sira hakarak hatudu paradoksaun ne’ebe mak la se’es husi sira nia moris; signifika ema barak iha fiar no lalaok moris social no politiku nian ne’ebe mak iha nunka mais atu reprezenta identidade sira nian hanesan ema ne’ebe mak fiar nain.

Sabedoria kona ba Maria hanesan Inan ne’ebe mos mak mai husi ita ema bai-bain ne’ebe kria hotu husi Maromak rasik ida ne’ebe mak ita hahi no hanai, “nia ne’ebe hahoris tuir ra’an Hanesan Lia-fuan diak husi Maromak rasik,” ne’ebe mak hanesan fatuk inan ne’ebe hatu’ur a’an metin hodi sai sasin no responsavel ba fiar ne’ebe mak iha sentidu salvasaun. Ninia obrigasaun sai hanesan Theotokos ne’e, tamba Maria sai no hi’it a’an hanesan sentru iha dalan salvasaun moris fiar nian. Maibe mos, iha dalan seluk dehan katak nia sai hanesan komprensaun husi kristologia ne’ebe mak saudavel, mak ita uluk nai-nain tenki halo reflesaun ba Maria hanesan inan iha ninia a’an rasik, no implikasaun mai ita nia moris iha familia, sociedades, no iha ita nia nasaun ida ne’e.

Koalia kona ba realidade ne’ebe mos mak akontese iha ita nia rain no nasaun ida ne’e, hanesan iha fulan Maio no Outobru, ita sarani katolika bai-bain halao aktividades reza tersu, ida ne’e mak akonetce iha grupu ki’ik ne’ebe mak individual, iha familia, ou iha mos bairo sira ita hela ba.

No reza tersu ne’e mos agora mai ita sai trend iha tempu agora, iha ne’ebe ita hili liu fatin sagradu sira hodi halo peregrinasaun mak hanesan; ita halo perigrinasaun ba Nain Feto Ramelau, Nossa Senhora de Aitara iha Soibada, Fatubesi no seluk-seluk tan. No iha fatin ida hau la sala iha fatu besi hakerek lia fuan ida ne’e “Per Mariam at Iesum”.

Frase simples ida ne’e, iha ninia indikasaun ne’ebe mak bo’ot hodi klarifika mai ita katak ita nudar sarani katolika iha devosaun no reza tersu ba nain feto boot tebes. Iha ne’e, mos hakarak hatete katak ita nia reza tersu ho ninia tipu kritosentris, signfika ita nia orasaun bazeia ba Jesus Kristu ne’ebe mak hanesan autor ba salvation. Indikasaun ida ne’e hatudu husi misterio ne’ebe mak ita uza hodi reza.  

Ho nonok ne’ebe mak ita halao no reza tersu lolos ne’e hanesan mos mensagen murak husi biblia nian, iha ne’ebe Maria rasik hetan vizita husi anjo Gabreil ne’ebe mak tun ba nia hodi lori lian murak, lian salvasaun, lian moris nian. Iha ne’e, hau bele dehan deit katak reza tersu hanesan rezumo ida husi Biblia.

Reza tersu hanesan reza ne’ebe mak mai rasik husi Nain Feto Maria (Magnificat) iha ne’ebe hatudu ninia sinal inkarnasaun husi Maromak ne’ebe mak hahu husi ninia kous fatin (Rahim).  

Ho reza tersu, sinal katak ita simu doktrina nain feto nian, ne’ebe mak konvida no dedika ita hodi halo reflesaun profundu ba iha nia oin nia kmanek.

Ho reza tersu, ita simu sinal Jesus nian no refleta ninia domin ne’ebe mak la iha rohan.

Ikus liu, hau ata hakarak hatete deit katak, terminolojia husi lia-fuan ‘Per Mariam ad Iesum’, hanesan liafuan ida ne’ebe mak sai popularidade iha mundu ohin loron, espera katak liafuan ne’e sai ona ita nia lema ida hanesan ema kristaun katolika hodi nafatin kontinua halo orasaun no devosaun liu husi tulun no bensaun Nain Feto Maria nian. “Mai ba, badinas reza tersu no devosaun ba Inan Maria, atu nune’e ita bele ba to iha Ita nia Jesus”, ‘Per Mariam ad Iesum’.

P. Heri Soares, SVD (Pastor Pembantu di Paroki Santa Maria Ratu Rosari Uatolari, Viqueuqe Timor-Leste)